Գրականություն

Պարույր Սևակ

Իր ողջ կեցվածքով, մանավանդ խոսելիս ու վիճելիս, Պարույրը ոտքից գլուխ արտիստիկ էր, արտիստիկ՝ ամենայն բանականությամբ: Պարույրի հայրը նուրբ ու համաչափ դիմագծերով տղամարդ էր, որդին նրանից ժառանգել էր փարթամ մազերն ու ճակատը:Հոր կողմից էր ժառանգել իր՝այսպես կոչված «շոռությունը», որ ինքը չէր ժխտում( որդուն՝ Հրաչոյին, դեռ ինստիտուտը չավարտած երազում էր ամուսնացնել,-էս տղաս,- ասում էր, հեչ հորը չի քաշել, ման չի գալիս, ամուսնանալու մասին չի էլ խոսում): Կանանց հասցեին երբեք վատ չէր խոսի, երբեք չէր էլ պարծենա իր հաջողություններով: Բայց մտածող, մտահոգ, հագսաշատ ու սրտամոտ Պարույր ավելի նմանվում էր մորը: Գլուխն ափով ծնոտից բերանն առած լուսանկարների նման կծկվում էր իսկ և իսկ մոր պես և կամ կրծոտում էր շրթունքներն ու բութը, և նրա կայծկլտացող աչքերից ասես ծորում էր տխրաշաղախ խոհականությունը: Առօրյա կենցաղում, նիստուկացում Պարույրը զուգակցում էր հայ գյուղացուն և ճշմարիտ մտավորականին...Շեմից ներս մտնեիր՝ առաջին խոսքը լինում էր սա.- Նելլի՛ աղջիկ, դե շո՛ւտ արա, տեսնենք ինչ ես բերում: Սիրում էր նվերներ անել, ինչպես և շնորհքով հագնվել: Միշտ չէ, որ ունենում էր լավը, բայց ունեցածը շատ էր վայելում նրա ձիգ կազմվածք- պահվածքին: Կյանքում ամենից ավելի սիրում էր երեխաներին:Ծանոթի, բարեկամի, հարազատի, առհասարակ երեխայի պատահել- հանդիպելը նրա համար տոն էր, մարդկային ջերմության տոն:Տրամադրություն ունենար- չունենար, մանուկ տեսնելիս պայծառանում էր ներսից, և ծայր էր առնում զգացմունքային տարափը ժպիտներով, խոսքով, գուրգուրանքով: Երբ Կորյունը ծնվեց, անչափ երջանիկ էր, որ 3 տղա ունի, իսկ երբ կնքվեց Կորյուն, արդարանում էր.- Հրաչոյի տված անունն է, չկարծեն, թե ինձ առյուծ եմ համարում, տղայիս՝ կորյուն: Երազում էր որդիներից մեկին դարձնել հայագետ.- Հրաչոն գնաց ինժեներ դարձավ, տեսնենք այս երկուսից մեկը հայագետ կդառնա՞, այսքան գիրք ենք հավաքել...պատկերացնու՞մ եք հայագետ...-վայելելով կրկնում էր...Արմենը կարող էր դառնալ...Չդարձավ...

Պարույր Սևակ «Մոր ձեռքերը»

Ըստ իս Սևակը այս բանաստեղծության մեջ ցույց է տալիս ներսում գտնվող քաոսը, ինչ է կատարվում իր ներսում, ինչ է ուզում ասել։ Նա ամբողջությամբ պատկերացրել է այդ անվան գույնը

Հրանտ Մաթևոսյան

Ծնվել է Ալավերդի-Թումանյանի շրջանի Ահնիձոր գյուղում։ Սովորել է գյուղի դպրոցում, ապա կրթությունը շարունակել է Կիրովականի մանկավարժական ուսումնարանում։ 1952 թվականից տեղափոխվել է Երևան։ 1955-1958 թվականներին աշխատել է որպես լինոտիպիստ Երևանի N2 տպարանում։ 1958-1962 թվականներին սովորել է ԵրևանիԽաչատուր Աբովյանի անվան մանկավարժական ինստիտուտիպատմալեզվագրական ֆակուլտետում և ուսմանը զուգահեռ որպես սրբագրիչ աշխատել է «Սովետական գրականություն» ամսագրում ու Գրական թերթում։

Գրական ասպարեզ է իջել 1961 թվականին լայն արձագանք գտած «Ահնիձոր» ակնարկով։ Պատմվածքների առաջին ժողովածուն՝ «Օգոստոս», լույս է տեսել 1967 թ.։ ՍՍՀՄ գրողների միության անդամ 1964 թվականից։ 1996-2000 թվականներին նախագահել է Հայաստանի գրողների միությունը։ Ստեղծագործությունները թարգմանվել և հրապարակվել են ռուսերեն, անգլերեն, ֆրանսերեն, գերմաներեն,լիտվերեն, մոլդովերեն, էստոներեն, վրացերեն, ղազախերեն, ղրղզերեն, ուկրաիներեն,չեխերեն, հունգարերեն, նորվեգերեն, բուլղարերեն և այլ լեզուներով։ Ունի դուստր և որդի։

Առաջին տպագիր գործը «Ահնիձոր» ակնարկն էր։ Մաթևոսյանը նկարագրում էր ժամանակակից գյուղի և գյուղացու ծանր վիճակը։ Մաթևոսյանի հետագա ամբողջ ստեղծագործությունը կապված է գյուղի և գյուղացու հետ։ 

Կանաչ դաշտ

Հրանտ Մաթևոսյանի «Կանաչ դաշտ»-ը շատ հետաքրքիր պատմվածք է: Հեղինակը պատմում է ձիու և գայլի պայքարի մասին, երկուսն էլ պայքարում են իրենց ձագերի համար: Ձին արդեն պառավ էր և պայքարում էր, որ փրկի ձագի կյանքը: Չնայծ նրան, որ ձին կապված էր  ամեն կերպ պայքարեց և ըս իս, տարավ հաղթանակ:

Իմ կարծիքով, մենք չենք կարող մեղադրել գայլին. նա էլ իր ձագերին էր ուզում կերակրել: Մեր կյանքն էլ այդպիսին է, ինչ-որ մեկը պետք է տուժի մյուսի բարեկեցիկ կյանքի համար: Իսկ բնության մեջ ավելի դաժան է. թույլերը պետք է մեռնեն, որ ուժեղը ապրի:  Առաջին հայացքից թվում է` թե գայլը, թե ձին պարտվեցին, բայց իմ կարծիքով դա այդպես չէ: Ձին հաղթեց, քանի որ նրա նպատակը ձագին պաշտպանելն էր և դա նրան հջողվեց:

Պառավ ձին կապված էր, տերը կապել էր նրան: Իմ կարծիքով, դա պատահական չէր: Տերը չէր կապել նրան, որ նա չփախչի. վարժեցված ձին փաղչելու տեղ չուներ: Իսկ Մաթևոսյանը ստեղծագործել է Խորհրդային միության տարիներին, երբ խոսքի ազատություն չկար և մարդիկ կախվածության մեջ էին պետությունից: Գուցե նա ձիու կապված լինել համեմատել է իր անազատության հետ:

Գուրգեն Մահարի

Մահարին ծնվել է 1903 թվականի օգոստոսի 1-ին Արևմտյան Հայաստանի Վանքաղաքում, ուսուցչի ընտանիքում։ Նախնական կրթությունն ստացել է տեղի «Նորաշեն» և «Երեմեան» դպրոցներում։ Մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմն ու հայոց ցեղասպանությունը ապրել է սովորական կյանքով։ 1915թվականի կոտորածների ժամանակ գաղթել է Արևելյան Հայաստան։ Սակայն երբ թուրքերը հարձակվում են Վանի վրա, նրանք, փրկվելով կոտորածից, կռվում են մինչև ռուսական զորքի ժամանելը, սակայն ռուսական զորքը նահանջում է, և նրանց հետ նահանջում են նաև հայերը։ Ճանապարհին նա կորցնում է իր հարազատներին և այլ փախստականների հետ փախչում Արևելյան Հայաստան։ Այստեղ Մահարին մեծանում է Երևանի ու Դիլիջանի որբանոցներում և սովորում ԵՊՀ-ի պատմագրական ֆակուլտետում^[1]։ Մի քանի տարի անց նա գտնում է իր կորած մորը և մյուս հարազատներին, սակայն իմանում է նաև, որ տատը մահացել է գաղթի ճանապարհին։ Հետագայում նա տատի մասին պատմել է իր «Մանկություն» վիպակում։

Որբանոցներից մեկում նա ծանոթացել է Եղիշե Չարենցի հետ, և սկսվել է նրա ստեղծագործական կյանքը։ 1918 թվականից բանաստեղծություններ է տպագրել «Աշխատանք», «Վան-Տոսպ» և այլ թերթերում։ Մահարին որբանոցից հետո կյանքի հետագա թափառումների մասին պատմել է «Պատանեկություն» վիպակում։ Սակայն նրա գրական գործունեությունը ընդհատվում է 1936 թվականին, քանի որ անհիմն մեղադրանքով, ստալինյան ռեպրեսիայի արդյունքում, նա աքսորվում է։

1953 թվականին նա վերադառնում է Երևան և գրում իր ամենահայտնի ստեղծագործությունները՝ «Ծաղկած փշալարեր» վիպակ-հուշագրությունը և «Այրվող այգեստաններ» վեպը։

Մահարին մահանում է 1969 թվականի հունիսի 17-ին Լիտվայի Պալանգա առողջարանական քաղաքում։

Մահարին «Ծաղկած փշալարեր» վիպակում պատմում է աքսորի տարիների սիբիրյան տպավորությունների մասին, հիշում է ճամբարներում ապրած իր չարքաշ կյանքը: Մանրամասն գրում է, թե ինչպես են անհիմն մեղադրանքով իրեն ձերբակալել, իբր թե մասնակցություն է ունեցել խորհրդային իշխանության դեմ գործող նացիոնալիստական կուսակցության մեջ ու ցանկացել է Հայաստանն անջատել Սովետական Միությունից: Ապա բանտից բանտ են տեղափոխել Երևանում, իսկ հետո Ռուսաստանի սիբիրյան ճամբարներ, մինչև հիմնական թողել են սիբիրյան այն բրուտանոցում, որտեղ տեղ էին գտել նաև Աճեմյանի ճակատագրին արժանացած մյուս կերպարները:
Բրուտանոցում սկզբում միայն տղամարդիկ էին. «Կին հասկացողությունը տարիների ընթացքում կալանավորների համար դարձել էր վերացական մի բան»: Հետո մի գերմանուհու են բերում, որին մեղադրում էին լրտեսության մեջ, այնինչ նա ընդամենը այցելել էր Գերմանիա և վերադարձել ԽՍՀՄ: Նա կրթությունը կիսատ էր թողել Բեռլինի Գեղարվեստական ակադեմիայում, բայց բրուտագործության մեջ հմուտ գործիչ էր: Շուտով ճամբարը համալրվեց ԽՍՀՄ-ի մեծերի կավե գլուխներով, բացի Ստալինի գլխից, որը Շարթը հրաժարվեց սարքել՝ բացատրելով, որ ազգի թշնամու ձեռքով չարժե մեծ հայրիկի գլուխը կերտել:
Շատ չանցած ճամբարում կանանց բարաք սարքեցին, և կանանց մի խումբ բերեցին այդտեղ, որից հետո էլ սկսեցին բազմաթիվ սիրային հարաբերություններ կալանավորների ու նրանց միջև: Շարթի և Մամոյի (ադրբեջանցի կալանավոր) հարաբերությունն առաջիններից չէր, սակայն ավարտվեց մյուսների նման տխուր ձևով: Կոմիսիայի ստուգումների ժամանակ պարզվեց, որ Շարթը հղի է և նրան ուղարկեցին առաջին ճամբար, որտեղ հիվանդանոց կար: Կալանավոր մայրերն այդ հիվանդանոցում ծննդաբերում էին, և եթե երեխան ողջ էր մնում, նրան համարակալում էին և հանձնում հատուկ աշխատող ծեր կանանց խնամքին, իսկ մայրերին ուղարկում էին մի այլ ճամբար, որպեսզի երեխայի հորն էլ չհանդիպի: Սակայն եթե երեխան մահանում էր ( ինչը հիմնականում այդպես էր լինում), մորն ուղարկում էին նույն ճամբարը, որտեղ հայրն արդեն կրել էր իրեն հասանելիք ծանր պատիժը: Մամոյի ու Լյուդմիլա Շարթի երեխան չփրկվեց. Լյուդմիլան վերադարձավ բրուտանոց, որտեղ էլ կերտեց իր երեխայի կիսանդրին, որը համալրեց մյուս մեծերի գլուխների շարքը:
Վիպակում հատուկ տեղ են գրավում հայ կալանավորները: Նրանցից մեկն Աշոտ դային էր, որը խելոք ու լուռ մարդ էր, հաճախ էին նրա խորհուրդները հարցնում: Մի այլ կերպար էլ Մեսրոպ Ուզունյանն էր, շատ ճարպիկ ու սրամիտ մի հայ Սև ծովի մոտ գտնվող քաղաքներից մեկից, որը թեև հայերեն էր խոսում, բայց նրան չէին հասկանում. տարօրինակ բարբառ ուներ: Ճամբար եկած առաջին օրվանից իր սրամտության շնորհիվ նա աշխատանքի տեղավորվեց խոհանոցում. դրսում ծանր աշխատանքներ կատարելու փոխարեն ընդամենը ջուր էր եռացնում ու բաժանում կալանավորներին՝ որպես թեյ: Արդյունքում գլխավոր խոհարարի փոխարեն մի անգամ ճաշ պատրաստելով արժանացավ նրա պաշտոնին:
Հետաքրքիր էր նաև Ջինգաևի կերպարը: Լինելով հայ-հրեա ու ապրելով Վրաստանում, նա տիրապետում էր մի շարք լեզուների ու ամեն մեկով խոսում էր այնպես, կարծես իր մայրենի լեզուն լիներ: Չդիմանալով անտառի ծանր գործին, նա կացնով կտրեց իր մի ձեռքի մատները, որպեսզի ազատվի այդ տանջանքից: Դրա հետևանքով բոլորն սկսեցին հերթով իրենց խոշտանգել ծանր գործերից խուսափելու համար և արդյունքում նոր օրենք սահմանվեց՝ այդպիսիներին մահապատժի ենթարկելու մասին: Ջինգաևը նաև փորձել էր փախուստի դիմել մի քանի այլ կալանավորների հետ, բայց հետո հանձնվել էր սովի պատճառով, մանավանդ երբ նկատել էր, թե ինչպես են իր ընկերներն ուտում մյուս ընկերոջ խորոված միսը:
Եվ վերջապես, երբ Աճեմյանը, հույս ունենալով հանդիպելու Կարապետյան անունով մի հայի, գնաց առաջին ճամբար՝ ճամբարի պաշտոնյաներից մեկի հետ, այնտեղ ծանոթացավ մի ղարաբաղցու հետ, որին մեղադրել էին Ղարաբաղը Ադրբեջանից անջատելու ու Հայաստանին միացնելու մեղադրանքով:
Մի խոսքով՝ անմեղ մարդիկ իզուր ձերբակալվել էին անիմաստ մեղադրանքներով ու բախտի քմահաճույքով անտեղի տանջվում էին Սիբիրում…