6.2.
Դրամավարկային
համակարգի դերը տնտեսության գործունեության մեջ
6.2.1.
Վարկի
էությունը, ֆունկցիաները և ձևերը
Արտադրության
լոգիկան այնպիսին է, որ փողերը գտնվեն շրջանառության մեջ: Այդ թվում լինում է պահ,
երբ մի ֆիրմայի դրամական միջոները ժամանակավորապես ազատվում են, իսկ մեկ ուրիշ
ֆիրմա փողի կարիք ունի:
Այս
հատկությունը լուծվում է վարկի օգնությամբ: Վարկի հիմքն է հանդիսանում
փոխառությունը:
Լայն
իմաստով վարկը (լատիներեն creditum – պարտք) գործարք է տնտեսական գործակալների
միջև, որն ընդունում է փոխառության տեսք, այսինքն մեկը մյուսին ունեցվածք կամ փող
է տրամադրում վերադարձելիության, ժամկետայնության և վճարելիության սկզբունքով:
Ուստի պետք
է ուշադրություն դարձնել նրա վրա, որ վարկի լայն ըմբռնումը ենթադրում է ոչ միայն
դրամական, այլ նաև ունեցվածքային փոխառություն:
Վարկը
առաջացել է նախնադարյան հասարակության վերացման շրջանում:
Սկզբնական
շրջանում այն տրամադրվում էր բնական ձևով (ցորեն, նախիր և այլն), իսկ
շրջանառության զարգացմանը զուգահեռ` դրամական ձևով:
Երկար
ժամանակ վարկը հանդես էր գալիս վաշխառության ձևով, որի տոկոսը շատ բարձր էր: Ի
հայտ եկած առևտրա-արդյունաբերական բուրժուազիան պայքարում էր վաշխառության և բարձր
տոկոսի դեմ, որը խլում էր նրանց շահույթի մեծ մասը:
Կապիտալիզմը
հաղթեց վաշխառությանը, երբ ստեղծեց վարկերի իր համակարգը:
Նեղ իմաստով
վարկը փոխատվական կապիտալի շարժն է, որն իրականացվում է ժամկետայնության,
վճարելիության և վերադարձելիության սկզբունքների վրա:
Վարկի նեղ
ընկալումը ենթադրում է միայն դրամական փոխառություն: Վճարը փոխատվության դիմաց
փոխատվության գինն է և հանդես է գալիս տոկոսի ձևով:
Վարկի
աղբյուր են հանդիսանում ֆիրմայի ներքին միջոցները, որոնք շրջապտույտի ընթացքում
ազատվում են:
Ուսումնասիրենք
դրանք.
1.
Հիմնական կապիտալի շրջապտույտի ընթացքում
տեղի է ունենում ամորտիզացիոն ֆոնդի գոյացում: Մինչև արտադրության նոր միջոցներ
ձեռք բերելը այն կարող է տրամադրվել որպես վարկ:
2.
Շրջանառու կապիտալի մի մասը ազատվում է
դրամական ձևով, որը նույնպես կարող է օգտագործվել վարկավորման նպատակով:
3.
Ժամանակավորապես ազատ դրամական կապիտալ
կարող են հանդես գալ աշխատավարձի համար նախատեսված գումարները, որոնց վճարման
ժամկետը դեռ չի լրացել:
4.
Արտադրությունը ընդլայնելու համար անհրաժեշտ
է կուտակել բավարար քանակությամբ կապիտալ, իսկ մինչ դա այն կարելի է օգտագործել
որպես փոխատվական կապիտալ:
Վարկը
կատարում է երկու կարևոր ֆունկցիաներ.
1.
Վարկի միջոցով տեղի է ունենում դրամական
միջոցների վերաբաշխում տնտեսության ոլորտների, ճյուղերի, մարզերի, ֆիրմաների միջև:
Այդ գործառույթի իրականացումը հնարավորություն է տալիս իրական փողերը փոխարինել
վարկային փողով (բանկնոտներ) և վարկային գործառույթներով (անկանխիկ հաշվարկ), ինչը
կրճատում է շրջանառության ծախքերը:
2.
Վարկավորման եղանակից կախված և
վարկավորման տարածաժամանակային բնութագրից ելնելով` վարկերը տարբեր ձևերով են
դասակարգում:
Ըստ
վարկավորման ժամկետի տարբերում են`
-
կարճաժամկետ (մինչև 1 տարի) վարկ
-
միջին ժամկետային (1-5 տարի)
-
երկարաժամկետ (6-10 տարի)
-
հատուկ երկարաժամկետ (20-40 տարի)
Ըստ
տարածքային բնույթի` վարկը կարող է լինել միջազգային, պետական, բանկային,
առևտրական, սպառողական, հիպոթեկային:
Միջազգային
վարկը փոխատվական կապիտալի շարժն է միջազգային տնտեսական հարաբերությունների
բնագավառում: Այն ունի ապրանքային կամ դրամական ձև: Վարկատու և վարկառու կարող են
լինել պետությունը, բանկերը, մասնավոր ֆիրմաները:
Պետական
վարկը տրամադրում է փոխառություն, որը պետությունը տալիս է բնակչությանը և
մասնավոր բիզնեսին: Պետական վարկի վկայագրեր են պետական կարճաժամկետ պարտատոմսերը:
Առևտրական
վարկը մի տնտեսավարող սուբյեկտը տրամադրում է մյուսին ապրանքներ վաճառելիս վճարման
հետաձգումով: Սրա օբյեկտը ապրանքային կապիտալն է: Այն արագացնում է
ապրանքաշրջանառությունը:
Սպառողական
վարկը տրամադրվում է մասնավոր անձանց որոշակի ժամկետով (1-3 տարի) և որոշակի
տոկոսով (մինչև 30%): Ապրանքներ գնելու նպատակով` մանրածախ առևտրի կենտրոնների
միջոցով:
Հիպոթեկային
վարկը տրամադրվում է հիպոթեկի ձևով, այսինքն դրամական փոխատվության, որը բանկերը
տալիս են մասնավոր անձանց որոշակի գրավի (անշարժ գույք, հող, կառույցներ և ալն)
դիմաց: Այս վարկի աղբյուր են հանդիսանում հիպոթեկային պարտատոմսերը, որոնք
թողարկվում են բանկերի և ֆիրմաների կողմից:
Վարկային
հարաբերությունների սուբյեկտներ են` պետությունը, տնային տնտեսությունները,
ձեռնարկությունները, բանկերը, ապահովագրական կազմակերպությունները, տարբեր ֆոնդեր,
եկեղեցիներ և ալն: Նրանց միջև ձևավորվում են վարկային հարաբերություններ: Դրանք
արդյունավետ կարող են լինել միայն վարկի բոլոր մասնակիցների նյութական
շահագրգռվածության դեպքում:
6.2.2.
Դրամավարկաին
համակարգի էությունը
Յուրաքանչյուր
երկիր ունի իր դրամավարկային համակարգը:
Վարկային
համակարգը արժույթա-ֆինանսական հաստատությունների կոմպլեքս է, որը կոչված է կարգավորելու տնտեսությունը`
փոփոխելով շրջանառության մեջ փողի քանակը:
Ժամանակակից
վարկային համակարգը բաղկացած է երեք հանգույցից` կենտրոնական բանկ, առևտրական
բանկեր և մասնագիտացված դրամավարկային ինստիտուտներ:
Սրանցից
յուրաքանչյուրը իրականացնում է իրեն համապատասխան ֆունկցիաները.
1.
Դրամա-տնտեսական ֆունկցիաները (աշխատանք
ավանդատուների միջոցների հետ, պահպանման գործարքներ, վարկի տրամադրում,
խորհրդատվություն և այլն) իրականացնում են
վարկային ինստիտուտները (բանկերը):
2.
Կարգավորման ֆունկցիաները (տոկոսադրույքի
սահմանում, ռեզերվային նորմայի սահմանում) իրականացնում են Կենտրոնական բանկը և
վերահսկողության մարմինները:
3.
Կանոնակարգման ֆունկցիաներ
(վերահսկողություն մասնավոր բանկերի նկատմամբ) իրականանում են Կենտրոնական բանկը և
ֆինանսների նախարարությունը:
Դրամական
համակարգի առաջին մակարդակը ներկայացված է Կենտրոնական բանկով:
Նրա
ֆունկցիաների մեջ մտնում են փողի էմիսիան (թողարկումը), պետական արտաքին պահուստի
պահպանումը, այլ հաստատությունների ռեզերվների ռեզերվային ֆոնդի պահպանումը,
հիմնականում առևտրային բանկերի, տնտեսության դրամավարկային կարգավորումը,
վերահսկողությունը վարկային կազմակերպությունների նկատմամբ և այլն:
Այս բոլորի
վերջնական նպատակն է դրամավարկային քաղաքականության իրականացումը:
Դրամավարկային
քաղաքականությունը տոկոսադրույքի, դրամական զանգվածի և վարկի կառավարման
քաղաքականությունն է:
Տոկոսադրույքի
կառավարումն իրականացվում է հաշվարկային տոկոսադրույքի մակարդակի որոշման միջոցով:
Հաշվարկային
տոկոսադրույքը տոկոսի այն նորման է, որով ԿԲ-ը կարճաժամկետ վարկեր է տրամադրում
առևտրային բանկերին:
Առևտրային
բանկերը իրենց գործունեության իրականացման համար անհրաժեշտության դեպքում վարկ են
վերցնում ԿԲ-ից որոշակի տոկոսադրույքով, այսինքն հաշվարկային տոկոսադրույքով
(ասենք 30%): Ստացած միջոցները բանկերը իրենց հաճախորդներին տրամադրում են ավելի
բարձր տոկոսադրույքով, (ասենք 40%), եթե
ԿԲ-ն բարձրացնի հաշվարկային տոկոսադրույքը, ապա առևտրային բանկերը կբարձրացնեն
իրենց հաճախորդների տոկոսադրույքները և հակառակը: Այսպիսով ԿԲ-ն ազդում է
տնտեսության վրա` վարելով □էժան□ կամ □թանկ□ փողի քանակություն, որպեսզի խթանի կամ
սառեցնի գործարար ակտիվությունը:
Դրամական
զանգվածի կառավարումն իրականացվում է պարտադիր պահուստաֆոնդի նորմայի սահմանման
միջոցով: Օրենքի համաձայն` առևտրային բանկերը պարտավոր են իրենց ներգրաված
միջոցների մի մասը պահել ԿԲ-ի ռեզերվներում: Այդ ռեզերվի չափը սահմանում է ԿԲ-ն:
Դրա մեծության իջեցման դեպքում առևտրային բանկերի վարկ տրամադրելու
հնարավորությունն ընդլայնվում է և դրամական զանգվածը մեծանում է:
Ռեզերվների
աճի դեպքում փողի առաջարկը փոքրանում է, իսկ նրանց գինը, այսինքն տոկոսադրույքը,
աճում է, փողերը դառնում են □թանկ□: Ռեզերվի ստեղծման քաղաքականությունը
դրամավարկային քաղաքականության ամենակոշտ գործիքն է:
Փողի քանակի
կառավարումն իրականացվում է □գործարքներ բաց շուկայում□ սկզբունքի միջոցով, երբ
ԿԲ-ն իրականացնում է արժեթղթերի առք ու վաճառք: Եթե ԿԲ-ն վաճառում է արժեթղթեր,
ապա փոխարեն դրամական միջոցներ է ստանում, շրջանառության մեջ դրամի քանակը
պակասում է, տոկոսադրույքը բարձրանում է և փողերը նորից □թանկանում□ են: Եթե ԿԲ-ն
գնում է արժեթղթերը, դա բերում է տոկոսադրույքի նվազման և փողի □էժանացման□: Այս
մեթոդը օգտագործվում է ԿԲ-ի կամ էկսպանսիոն (գնման) կամ ռեստրիկցիոն (վաճառքի)
քաղաքականություն վարելու համար:
Վարկային
համակարգի երկրորդ մակարդակը ներկայացված է առևտրային բանկերով, որոնք աշխատում են
անմիջապես հաճախորդների` ֆիզիկական կամ իրավաբանական անձանց հետ:
Առևտրային բանկերի
ծառայությունների մեջ առանձնացնում են հետևյալները.
1.
ուղղակի վարկավորում, այսինքն` վարկի
տրամադրում ժամկետայնության, վճարելիության և վերադարձելիության սկզբունքով:
2.
Բանկային ներդրումներ, այսինքն բանկը ձեռք
է բերել բաժնետոմսեր և պարտատոմսեր:
3.
Լիզինգ, այսինքն բանկի միջնորդությամբ
տարբեր սարքավորումների և ունեցվածքի արենդա:
4.
Ֆակտորինգ, այսինքն հաշիվների վճարվող
գումարից հաճախորդի դեբիտորային պարտքի գանձումը անմիջապես կամ պարտքի մարման
միջոցով:
5.
Տրաստային գործարքներ, այսինքն հաճախորդի
կապիտալի կառավարման հետ կապված գործարքներ:
Վարկային
համակարգի երրորդ մակարդակը ներկայացված է մասնագիտացված վարկաֆինանսական
ինստիտուտներով` կենսաթոշակային ֆոնդ, ապահովագրական ընկերությունները,
ինվեստիցիոն և հիպոթեկային բանկերը և այլն: Նրանք կենտրոնացնում են հսկայական
դրամական միջոցներ և կարողանում են ազդել դրամավարկային քաղաքականության վրա:
Տնտեսության
նորմալ գործունեության համար կարևոր է, որ բանկային համակարգը լինի կայուն:
Բանկային
համակարգի կայունությունը խախտող գործոններն են.
- ազգային
արժույթի կուրսի անկայունությունը
- ԿԲ-ի
անհաջող դրամավարկային քաղաքականությունը
- ոչ խելամիտ
ֆիսկալ (հարկային) քաղաքականությունը
Դրամավարկային
համակարգի կայունացման մեթոդներն են.
- բանկային
օրենսդրության կատարելագործումը,
- նվազագույն
բանկային ռեզերվների և հաշվարկային տոկոսադրույքի նորմաների համաձայնեցումը
- բանկա-վարկային
ծառայությունների նոր ձևերի զարգացումը և վարկային շուկայի տարողունակության
կարգավորումը:
Спасибо за информацию
ОтветитьУдалить