Ստալինյան բռնաճնշումները Հայաստանում

1933-ից 1940 թվականներին Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունում չկար մի կոմունիստ, որ իրեն ապահով զգար կուսակցությունից վտարման, աքսորման, ձերբակալման կամ մահի դիմաց։ Հայաստանում «Մեծ զտումն» սկսվեց 35-ամյա Հայաստանի ԿԿ Կենտկոմի առաջին քարտուղար Աղասի Խանջյան ձերբակալումով և սպանությունով, որը տեղի ունեցավ 1936 թվականիհուլիսին Թիֆլիսում։ Դրանից
հետո բռնությունները ծավալվեցեին, 1937 թվականի սեպտեմբերի 15-21-ի շաբաթվա մեջ հասնելով գագաթնակետին, երբ զանգվածային ձերբակալումները բանտերը հեղեղեցին։ Ամենալուրջ մեղադրանքները և բազում մահապատիժներ ներկայացվեցեին 1937-ի դեկտեմբերին։ Մյուս ամսում հոսանքը շուռ եկավ և «զտիչների զտումն» սկսվեց, որը տևեց մինչև 1939 թվականի փետրվարը։Թեև Հայաստանում տարբեր բնույթի մեղադրանքներ էին ներկայացվում, ներկայացրած մեղադրանքների զգալի մասը «ազգայնականությունն» էր։ 1926-ին որոշում էր ընդունվել այն մասին, որ եկեղեցին հրաժարվի Մեծ Եղեռնի զոհերի հիշատակը։ ապրիլի 24-ը նշելուց։ Մինչև 1937 թվականի վերջը Հայաստանում փակվել էր շուրջ 800 եկեղեցի։ 1930–1938 թվականներին բռնություն էր գործադրվել 164 հոգևորականի նկատմամբ, որոնցից 91-ը գնդակահարվել էին։ Իսկ ՀԿԿ Կենտկոմը 1938 թվի օգոստոսի 4-ին որոշում ընդունեց Էջմիածնի վանքը փակելու և հայ հոգևորականության համազգային կենտրոնը՝ Էջմիածնի կաթողիկոսությունը վերացնելու մասին։Ենթադրվում է, որ մոտ տասը հազար հայ է ձերբակալվել, թեև ճշգրիտ քանակը հաշվելը դժվար է։ Ըստ մի Խորհրդային աղբյուրի, 1937 թվին 854 ուսուցիչ աշխատանքից արձակվել են, իսկ 448-ը ստաժավորվել են։ Ըստ մեկ արտագաղթողի զեկույցի, Գառնի գյուղի չափահաս բնակչության 18%-ը մեկ գիշերում ձերբակալվել է։ Միայն 1937 թվականին Հայաստանում ձերբակալվել է 5000 մարդ, որոնցից 67 տոկոսի համար ընդունվել է գնդակահարության որոշում։ Նշեմ նաև նշանավոր զոհերից մի քանիսին  :

Զաբել Եսայան

Եղիշե Չարենց

Ալեկսանդր Բեկզադյան

Հայկ Բժշկյան

Մովսես Սիլիկյան

Ակսել Բակունց

Ատրպետ

Վահան Տերյան

Լևոն Կարախանյան

Սարգիս Լուկաշին

1949 թվին Ստալինյան վերջին զանգվածային աքսորը

 Հայ ժողովրդի պատմության մեջ հունիսի տասնչորսը համարվում է Ստալինյան բռնություններին զոհ դառձած հիշատակի օր: Ստալինյան բռնությունները բաղկացած են երկու փուլերից:

Առաջին փուլը սկսվել է 20-ական թվականների եկրորդ կեսից և ավարտվել 30-ական թվականների վերջին: 1927 թվին սկսվեց Ստալինյան բռնությունների առաջին փուլը,  պայքար ծավալվեց Բոլշեվիկյան կուսակցության ներսում գործող ընդիմության դեմ: Ստալինյան բռնությունների զոհ դառձան այսպես կոչված աջ Տրոցկիստները ՝Տրոցկին, Կամենևը Զինովևը և ուրիշներ: Աջ Տրոցկիստներ հայտնաբերվեցին նաև հայաստանում ՝ավելի քան 200հոգի հայաստանում ենթարկվեցին բռնությունների: Հատկապես Լենինականում և Ղարաքիլիսայում՝ այժմ Վանաձոր: «Երիտասարդ Տրոցկիստական կազմակերպությունը» և «Ուղղափառ մարքսիստների կազմակերպությունը» լիովին ոչնչացվեց: Բոլորս գիտենք,  որ Ստալինյան բռնություններին մասնակից են եղել նաև հայեր՝ այդ թվում Ստալինի կամակատար Անաստաս Միկոյանը: Կան բազմաթիվ փաստեր, որ հենց Հայաստանում Միկոյանը իրականացրել է քաղաքական բռնաճնշումներ, ազատազրկման է ենթարկել հազարավոր մարդկանց այդ թվում իրականացրել է գնդակահարություններ: փորձենք թերթել պատմության էջերը: Դեռ Բոլշևիկների իշխանության առաջին տարիներին Միկոյանը իրականացնում էր Ստալինի հրամանով բազմաթիվ բռնություններ: Ինչպես գիտենք Ստալինը ճնշում էր գործադրում շատ հայ գործիչների վրա՝այդ թվում տաղանդավոր բանաստեղծ Բանաստեղծ Վահան Տերյանի նկատմամբ, որը այդ ժամանակ աշխատում էր արտաքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատում: Հենց այդ ժամանակ դրսևորվեց Միկոյանը, որը նամակ ուղղարկեց Ռուսաստանի Ժողկոմխորհի նախագահ Լենինին հայկական հարցի վերաբերյալ: Նամակում ՝Միկոյանը Լենինից խնդրում էր , որ հայկական հարց գոյություն չունի , քանի որ Արևմտյան Հայաստանում այլևս հայեր գոյություն չունեն, այնպես, որ պետք է փակել և մոռանալ հյկական հարցը: Միկոյանի այս վարքագիծը մեծ դժգոհություն առաջացրեց հայ հասարակական և քաղաքական շրջանակներում: Նրան քննադատեց նաև ամենայն հայոց բանաստեղծ՝Հօկի  նախագահ Հովհաննես Թումանյանը: Այս քայլերով Միոյանը ապացուցեց, իր ողջ էությունը: Նա ոչ միայն Ստալինի կամակատարն էր, այլ նաև հակահայ դիրքորոշում ունեցող գործիչ էր: Միկոյանը պայքարում էր նաև հայ առաքելական եկեղեցու դեմ: Նրա և Մալենկովի հրահանգով փակվեցին  800ավել եկեղեցիներ: Զոհ գնացին շուրջ 100 հայ հոգևորականներ: Բոլորս լավ գիտենք Ստալինյան բռնությունների առաջին փուլի ավարտը, որը իր գագաթնակետին հասավ  1936-37թվականներին: Անշուշտ այս բռնություններում մեծ դեր խաղացին Ստալինի կամակատարները՝Եժովը, Բերյան, Միկոյանը,Մուղդուսին և ուրիշներ:

Այժմ փորձենք անդրադառնալ Ստալինյան բռնությունների վերջին փուլին ՝ 1949թվի հւնիսի 14- իզանգվածային աքսորին: Այդ օրը մենք համարում ենք բռնադատվածների օր: Իսկ ում էին աքսորում, աքսորում էին հետևյալ մարդկանց՝առաջին խմբի մեջ մտնում էին 20-30ական թվականների բռնդատվածների հարազատները ՝ազգականները: եկրորդ խմբի մեջ մտնում էին հայրենկան մեծ պատերազմից վերադարձած  այն մարդիկ, ովքեր պատերազմի տարիներին եղել էին ռազմագերիներ: Նրանց համարում էին հայրենիքի դավաճաններ: 3րորդ  խմբի մեջ մտնում էին հայրենադարձները,  որոնք հայաստան էին եկել 1946-48 թվականների ընթացքում: Վիճակագրական տվյալներով ներկայացնենք բռնադտվածներին: Առաջին՝ 1945-52 թիվը հայաստանում քաղաքական մեղադրանքով բռնադատվեց 2946 մարդ: 1949 թվի հունիսի տասնմեկին ԽՍՀՄ, իշխանությունները ընդունեցին իրենց չարաբաստիկ որոշումը ՝«ազատվել քաղաքականապես անհուսալի մարդկանցից: Նույն թվկանի հունիսի տասնչորսին Վրաստանից և Ադրբեջանից արտաքսվեց 3620 ընտանիք, իսկ հայաստանից 2935 ընտանիք, որից  350 ընտանիք հայրենադարձներ էին: Ալթայի երկրամասը դարձավ հայերի համար նոր բնակատեղի, միայն Ստալինի մահից հետո քաղաքական բռնաճնշումներին վերջ տրվեց:

Հեղինակ Ա.Գալստյան